Zespół policystycznych jajników (PCOS) – diagnostyka, dieta, aktywność fizyczna i przykładowy jadłospis

Zespół policystycznych jajników (Polycystic Ovary Syndrome, PCOS) stanowi najczęstsze zaburzenie endokrynologiczne u kobiet w wieku rozrodczym. Częstość występowania tego schorzenia szacuje się na 5-10% w populacji ogólnej.

PCOS to jedna z najczęstszych przyczyn zaburzeń miesiączkowania oraz niepłodności kobiecej, a także rozwoju takich zaburzeń jak: nadciśnienie tętnicze, dyslipidemia, cukrzyca typu 2 oraz choroby sercowo-naczyniowe. Niepłodność dotyczy ok. 70–80% kobiet z PCOS i wynika przede wszystkim z hiperandrogenizmu oraz oligo- lub anowulacji. Odsetek kobiet z PCOS, u których występuje otyłość wynosi 30–60%. Natomiast u około połowy pacjentek występuje insulinooporność i/lub zespół metaboliczny.

Etiopatogeneza

Patogeneza PCOS nie została w pełni poznana. Aczkolwiek przyjmuje się, że w powstawaniu tego schorzenia biorą udział czynniki genetyczne, hormonalne i środowiskowe. Potwierdzenie genetycznego podłoża choroby, dziedziczącej się prawdopodobnie w sposób autosomalny dominujący, stanowi fakt rodzinnego występowania objawów (obecność hiperandrogenemii u sióstr pacjentek z PCOS).

Ponadto wyróżniono 3 główne modele patofizjologiczne PCOS:

• Model gonadotropowy –zaburzenia interakcji pomiędzy jajnikami a podwzgórzemi przysadką – zaburzenie wydzielania LH (lutropiny, hormonu luteinizującego) oraz biologicznej aktywności FSH (folikulotropiny, hormonu folikulotropowego);
• Model jajnikowy – zaburzenie syntezy i metabolizmu androgenów w jajniku;
• Model insulinozależny – zaburzenie wydzielania i aktywności insuliny.

Diagnostyka i objawy

Kryteria rozpoznania PCOS nadal są sprawą kontrowersyjną. Według kryteriów The Rotterdam ESHRE/ASRM — European Society for Human Reproduction and Embryology/American Society for Reproductive Medicine, Consensus Workshop Group 2003) ustalonych w Rotterdamie, aby zdiagnozować PCOS konieczne jest stwierdzenie 2 z 3 poniższych objawów:

• rzadkie owulacje lub ich brak,
• nadmierny androgenizm potwierdzonybadaniem laboratoryjnym,
• cechy policystycznych jajników lubzwiększona objętość jajników w obrazieultrasonograficznym

W 2006 roku Androgen Excess Society (AES) zaproponowało modyfikację tych kryteriów. Według AES do rozpoznania PCOS niezbędna jest obecność wszystkich tzw. „kryteriów rotterdamskich”.

Obraz kliniczny PCOS jest bardzo zróżnicowany i obejmuje:

• rzadkie, nieregularne lub nieobecne cykle miesiączkowe,
• niepłodność wynikająca głównie z braku owulacji,
• nadmierny porost włosów na ciele,
• łysienie typu męskiego,
• trądzik, przetłuszczająca się skóra, łojotok,
• przedłużony czas trwania zespołu napięcia przedmiesiączkowego (Premenstrual Syndrome, PMS),
• przewlekły ból miednicy,
• uczucie zmęczenia,
• wahania nastroju,
• spadek libido,
• insulinooporność,
• problemy z redukcją masy ciała,
• otyłość typu centralnego (brzuszna – typu „jabłko”)

Farmakoterapia PCOS

Standardowo zaburzenia owulacji u kobiet z PCOS leczy się przede wszystkim cytrynianem klomifenu, który znacząco zwiększa szansę zajścia w ciążę. Alternatywnie kobietom z PCOS podaje się też inhibitory aromatazy (letrozol), gonadotropiny rekombinowane oraz wysokooczyszczone moczopochodne preparaty gonadotropin menopauzalnych. Dodatkowo u pacjentek ze współistniejącymi zaburzeniami tolerancji glukozy (stan przedcukrzycowy, cukrzyca typu 2, insulinooporność), przy braku odpowiedniej odpowiedzi na stymulację cytrynianem klomifenu, może być wskazane podanie metforminy.

Dietoterapia PCOS

Niewątpliwie dietoterapia stanowi jeden z najważniejszych elementów procesu leczenia kobiet z PCOS. Należy zwrócić szczególną uwagę na cztery obszary kontroli żywieniowej:

• kontrola masy ciała (u pacjentek ze wskaźnikiem masy ciała BMI< 25 kg/m2) lub redukcja masy ciała (u pacjentek z BMI > 25 kg/m2) – wprowadzenie diety ubogoenergetycznej dostosowanej do płci, wieku, masy ciała oraz aktywności fizycznej;
• kontrola profilu lipidowego – zminimalizowanie podaży tłuszczów zwierzęcych, ograniczenie produktów bogatych w cholesterol (jego ilość w diecie nie powinna przekraczać 300, a nawet 200 mg/dobę), a zwiększenie spożycia produktów bogato błonnikowych (pełnoziarniste produkty zbożowe, świeże warzywa i owoce), które wykazują korzystne działanie obniżenia stężania cholesterolu przez ograniczenie jego wchłaniania. Ilość błonnika w diecie powinna wynosić 30–40 g na dobę. W diecie pacjentki z PCOS ogranicza się również spożycie tłuszczów typu trans (Trans Fatty Acid, TFA). Do głównych źródeł TFA należą: potrawy smażone, chipsy, żywność typu fast-food, tłuszcze piekarnicze i wyroby cukiernicze;
• kontrola gospodarki węglowodanowej–spożywanie pokarmów o niskim indeksie (IG) i ładunku glikemicznym (ŁG). Jest to szczególnie ważne w kontroli stężenia glukozy i insuliny, zwłaszcza, że insulinooporność występuje u 80% kobiet otyłych oraz u 30-40% kobiet szczupłych w przebiegu PCOS;
• wprowadzenie regularnej aktywności fizycznej – skutkuje zwiększeniem prawdopodobieństwa zajścia w ciążę, poprawą regularności cykli menstruacyjnych oraz wzrostem wskaźnika owulacji. Ponadto codzienny umiarkowany wysiłek fizyczny (minimum 3–4 razy w tygodniu po 30 minut) pozwala zapobiegać powstawaniu otyłości, chorobom układu krążenia, redukuje stres psychologiczny oraz reguluje stężenie glukozy we krwi. Ważne, aby aktywność fizyczna była dostosowana do możliwości danej osoby, szczególnie w przypadku znacznej otyłości, aby nie zniechęcać oraz nie spowodować nadmiernego obciążenia organizmu.

Indeks glikemiczny (IG) określa średni procentowy wzrost stężenia glukozy we krwi po spożyciu 50 g przyswajalnych węglowodanów.

Żywność ze względu na IG możemy podzielić na:

• produkty o niskim indeksie (<55) – idealne dla osób z PCOS
• średnim (55-69),
• wysokim (≥ 70).

Na poniższej grafice przedstawiono bardzo uproszczony podział produktów ze względu na IG: 

Dla bardziej dociekliwych podstawę informacji o IG mogą stanowić International Tables of Glycemic Index and Glycemic Load Values: 2008, które zawierają ok. 2,5 tysiąca produktów spożywczych.  Polecam również stronę Uniwersytetu w Sydney: www.glycemicindex.com, gdzie znajdują się aktualizowane na bieżąco wartości IG i ŁG poszczególnych produktów oraz informacje dotyczące IG.

W jaki sposób obniżyć Indeks Glikemiczny?

• przed spożyciem schłodzić np. makaron, kaszę, ryż, ziemniaki, czy warzywa – wówczas powstanie w nich nietrawiona i niewchłaniana skrobia oporna;
• nie rozgotowywać potraw, gotować na parze, al dente (na pół twardo);
• dodać białko do posiłku, błonnik i/lub tłuszcz (orzechy, nasiona, oleje);
• wybierać owoce/warzywa o mniejszym stopniu dojrzałości;
• unikać rozdrabniania (blendowania, ścierania itp.).

Ładunek glikemiczny (ŁG) to wartość liczbowa uwzględniająca ilość węglowodanów w produkcie. Wskaźnik ten uwzględnia nie tylko ilość, ale i jakość spożywanych węglowodanów.

Podział produktów ze względu na ŁG:

• niski (<10),
• średni (11-19),
• wysoki (> 20).

Istnieją produkty, które mają wysoki IG, a niski ŁG – należy do nich np. arbuz o indeksie 72. Aby uzyskać wysoką odpowiedź glikemiczną, trzeba spożyć dużo większą od standardowej (jego ŁG wynosi 6 – czyli niski).Podsumowując: mała ilość produktu o wysokim IG nie wpłynie negatywnie na glikemię.

Ponadto dieta w PCOS powinna mieć charakter przeciwzapalny. Co to oznacza w praktyce? Z jadłospisu należy eliminować pokarmy wysoko przetworzone technologicznie, zwłaszcza produkty bogate w tłuszcze nasycone oraz oczyszczone węglowodany, czyli te o działaniu prozapalnym. Natomiast zaleca się wprowadzenie do diety produktów przeciwzapalnych, tj. warzyw, owoców, nasion roślin strączkowych, ryb morskich, orzechów, nasion, olejów roślinnych (np. oliwy).

Podsumowując

Odpowiednio prowadzona dietoterapia, w połączeniu ze zwiększeniem aktywności fizycznej, poprawia efektywność leczenia farmakologicznego PCOS, zwłaszcza w zakresie redukcji masy ciała, poprawy gospodarki węglowodanowej i profilu lipidowego. Wskazane jest ograniczenie spożycia tłuszczu ogółem, nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu. Równie istotne wydaje się zmniejszenie spożycia produktów o wysokim IG, które przyczyniają się do rozwoju insulinooporności i wpływają na dysfunkcję jajnika. W związku z powyższym niebagatelną rolę odgrywa konsultacja pacjentek chorujących na PCOS z dietetykiem, który ułoży zbilansowany i spersonalizowany jadłospis jako uzupełnienie postępowania leczniczego.