Żywienie w nadciśnieniu tętniczym + przykładowy jadłospis według diety DASH

Nadciśnienie tętnicze to jednostka chorobowa, w której dochodzi do trwałego podwyższenia ciśnienia tętniczego. Ta trwała zmiana, spowodowana jest interakcją między różnymi czynnikami genetycznymi i środowiskowymi. Zaburzają one fizjologiczną regulację ciśnienia tętniczego. Nadciśnienie tętnicze jest jednym z głównych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Każdego roku 17 maja obchodzimy Międzynarodowy Dzień Nadciśnienia Tętniczego i przy tej okazji, warto zapoznać się z czynnikami ryzyka nadciśnienia, skutkami oraz możliwościami profilaktyki i terapii.

Jak wygląda sprawa w Polsce i na świecie?

Wśród wszystkich krajów europejskich najniższe średnie wartości zarówno ciśnienia skurczowego jak i rozkurczowego, odnotowano w 2015 roku w Islandii, Wielkiej Brytanii w Szwajcarii czy Niemczech. Spośród 42 krajów, Polska znajduje się na 26 miejscu pod względem średnich wartości ciśnienia krwi u kobiet i mężczyzn, zarówno w ciśnieniu skurczowym jaki rozkurczowym.

Szacuje się, że liczba dorosłych o podwyższonym ciśnieniu krwi na świecie wynosi 1,13 miliarda, głównie w krajach mało i średnio rozwiniętych. W 2015 roku około 20% kobiet oraz 24% dorosłych mężczyzn na świecie miało nadciśnienie tętnicze. 

Polska znajdowała się na 32 miejscu pod względem udziału dorosłych mężczyzn z nadciśnieniem tętniczym z wartością 38,1% oraz na 30 miejscu pod względem udziału dorosłych kobiet z nadciśnieniem tętniczym z zawartością 30,6%.

Oznacza to, że zgodnie z szacunkami, w Polsce w 2015 roku było od 8 mln do 13,8 mln dorosłych z nadciśnieniem tętniczym. 

Jednym z najnowszych opracowań dotyczących nadciśnienia tętniczego w Polsce jest praca przeprowadzona w 2017 roku w ramach międzynarodowej akcji screeningowej. W badaniu wskazano, że nadciśnienie tętnicze zaobserwowano u ponad 35% badanej populacji powyżej 18 roku życia. Oznacza to, że ponad co trzecia dorosła osoba w Polsce ma nieprawidłowe ciśnienie tętnicze.

Niepokojący jest fakt, że w przypadku dzieci aż 20,8% badanych ośmiolatków miało ciśnienie skurczowe powyżej normy. W tym 12,2% wartości odpowiadające I lub II stopniowi nadciśnienia tętniczego. Wyniki opracowania wskazują, że podwyższone ciśnienie krwi zdecydowanie częściej było odnotowane w przypadku dzieci z nadmierną masą ciała.

Definicja i rozpoznanie nadciśnienia tętniczego

Podstawą rozpoznania nadciśnienia tętniczego jest prawidłowo wykonany, gabinetowy pomiar ciśnienia tętniczego. Według wytycznych Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego (PTNT), nadciśnienie tętnicze można rozpoznać jeśli średnie wartości ciśnienia tętniczego (wyliczone co najmniej z dwóch pomiarów dokonanych podczas co najmniej dwóch różnych wizyt) są równe lub wyższe niż 140 mm Hg dla ciśnienia skurczowego (SCT) i/lub 90 mm Hg dla ciśnienia rozkurczowego (RCT).

U chorych z wartościami SCT wynoszącymi 180 mm Hg i wyższymi i/lub RCT równymi bądź przekraczającymi 110 mm Hg, można rozpoznać nadciśnienie tętnicze podczas pierwszej wizyty, po wykluczeniu czynników podwyższających wartości ciśnienia jak: lęk, ból czy spożycie alkoholu.

Optymalne ciśnienie tętnicze (CT) dla zdrowej osoby wynosi <120 mm Hg dla ciśnienia skurczowego oraz <80 mm Hg dla ciśnienia rozkurczowego. W skrócie 120/80 mm Hg.

Nadciśnienie tętnicze może występować w trzech stopniach (I, II, III)  w zależności od wysokości CT zarówno skurczowego i rozkurczowego.

Ma to podstawowe znaczenie w ustaleniu ryzyka sercowo-naczyniowego chorego.

Definicje i klasyfikacje CT

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wytycznych PTNT 2019.

Diagnostyka i kolejne kroki po rozpoznaniu nadciśnienia

Nadciśnienie tętnicze powinno być rozpoznane w gabinecie lekarskim. Z chwilą jego rozpoznania pacjenta należy poddać całościowej ocenie klinicznej obejmującej ukierunkowany wywiad, badanie przedmiotowe (jak pomiar masy ciała, wzrost, obliczenie wskaźnika BMI czy WHR) oraz wybrane dodatkowe testy.

Celem ich jest:

• ustalenie przyczyny podwyższonego ciśnienia tętniczego i wskazań do badań diagnostycznych w kierunku postaci wtórnych,
• istnienie ewentualnych powikłań narządowych i innych chorób w tym układu sercowo-naczyniowego i nerek, a także stopnia ich zaawansowania
• współistnienia cukrzycy i jej powikłań współistnienia innych czynników ryzyka sercowo-naczyniowego

Skąd się bierze nadciśnienie?

Patogeneza nadciśnienia jest wieloczynnikowa. Do rozwoju choroby dochodzi pod wpływem zaburzeń w układach odpowiadających za regulację ciśnienia tętniczego. Istotną rolę w mechanizmie nadciśnienia odgrywają czynniki genetyczne oraz zmiany i zaburzenia w układzie renina-angiotensyna-aldosteron (RAA), będące jedną z głównych przyczyn nadciśnienia pierwotnego.

Nadciśnienie tętnicze warunkowane jest wielogenowo. Przy wpływie niekorzystnych czynników środowiskowych i genetycznych dochodzi do zmian w funkcji wielu narządów, działania układów hormonalnych oraz wydzielania substancji wazoaktywnych (wpływających na wzrost lub obniżenie ciśnienia), co w konsekwencji prowadzi do rozwoju choroby.

Czynniki ryzyka wystąpienia nadciśnienia tętniczego

Czynniki środowiskowe

Do najistotniejszych czynników środowiskowych sprzyjających powstawaniu nadciśnienia tętniczego zaliczamy:

•  nadmierną masę ciała
•  niską aktywność fizyczną
•  nieprawidłowy sposób odżywiania
•  palenie tytoniu 

Czynniki żywieniowe

Do żywieniowych czynników zwiększających ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego zaliczyć można

• dieta o dużej zawartości soli kuchennej
• dieta uboga w warzywa i owoce
• dieta wysokoenergetyczna (z nadwyżką kilokalorii) bogatą w produkty wysoko przetworzone, bogatotłuszczowe (głównie w kontekście kwasów tłuszczowych nasyconych)

Składniki i produkty żywieniowe o udowodnionym wpływie na ciśnienie tętnicze

1. Sól – w licznych badaniach wykazywana jest silna zależność pomiędzy spożyciem soli, a występowaniem nadciśnienia tętniczego. Im wyższe spożycie soli tym bardziej skokowo wzrasta ciśnienie, co szczególnie można zauważyć u osób starszych i chorujących na nadciśnienie. Obecne zalecenia Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej oraz Światowej Organizacji Zdrowia WHO, zalecają zmniejszenie dziennego spożycia soli do 5 g na dobę (płaska łyżeczka).
2. Potas –  istnieje wiele dowodów naukowych wskazujących na zależność między spożyciem potasu, a występowaniem nadciśnienia tętniczego. Udowodniono silną odwrotną korelację między spożyciem potasu, a wartościami ciśnienia tętniczego. Potas znajduje się w nasionach roślin strączkowych, orzechach, ziemniakach, bananach, pieczywie czy mleku.
3. Wapń – Zależność między spożyciem wapnia, a nadciśnieniem jest złożona. Bezsprzecznie jednak wapń bierze udział w mechanizmach regulacyjnych ciśnienie. Istnieją dowody wskazujące, że odpowiednia podaż wapnia w diecie może w pewnym stopniu ograniczyć szkodliwy wpływ sodu.
4. Błonnik pokarmowy – coraz więcej badań dowodzi pozytywne wpływ błonnika pokarmowego w odniesieniu do nadciśnienia tętniczego. Zwiększając podaż włókna pokarmowego w diecie, zwłaszcza u osób spożywających go poniżej rekomendowanej ilości, można uzyskać efekt hipotensyjny. Głównym źródłem błonnika będą warzywa, owoce i produkty pełnoziarniste.
5. Kwasy tłuszczowe – JNKT i WNKT mogą wpływać pozytywnie na ciśnienie tętnicze. Istnieją dowody wskazujące na to, że spożycie JNK oraz WKT z grupy omega-3 może pozytywnie oddziaływać na obniżenie ciśnienia tętniczego.
6. Warzywa i owoce –  pozytywny wpływ spożywania warzyw i owoców będzie wypadkową zawartych w nich substancji jak błonnika potasu antyoksydantów fitoestrogenów.
7. Witamina D – niektóre dane sugeruje, że niedobór witaminy D wiąże się ze zwiększonym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych w nadciśnieniu, choć wyniki nie są jednoznaczne w kontekście bezpośredniego wpływu na samo nadciśnienie.

Dieta DASH – skuteczne postępowanie żywieniowe w nadciśnieniu tętniczym

Według tegorocznego (2021 r.) rankingu US News, Dieta DASH (ang. Dietary Approaches to Stop Hypertension – dieta w leczeniu i zapobieganiu nadciśnienia) ponownie zajmuje wysokie miejsce w czołówce najlepszych diet. W ogólnym rankingu dieta DASH zajmuje 2-gie miejsce i jest tuż za dietą śródziemnomorską. W kategorii najlepszej diety dla zdrowia serca czy zdrowego sposobu żywienia zajmuje pierwsze miejsce. Badania sugerują że stosowanie diety DASH z ograniczeniem podaży kalorii przyczynia się do nieco większej redukcji masy ciała niż standardowa dieta z podobnym deficytem kalorycznym. Różnica wynosiła około 1,4 kg wśród uczestników na przestrzeni 8-24 tygodni. 

Założenia diety DASH

Dieta DASH, to dieta bogata przede wszystkim w warzywa i owoce (z przewagą warzyw), niskotłuszczowe produkty mleczne, pełnoziarniste produkty zbożowe, pewne ilości drobiu, ryby, nasiona roślin strączkowych czy orzechy. Ograniczeniu podlegają czerwone mięso, nasycone kwasy tłuszczowe słodycze, słodkie napoje czy sól.

Dzięki temu, dieta DASH obfituje w błonnik, witaminy, antyoksydanty, składniki mineralne jak wapń, potas, magnez, które odpowiednio wspierają zdrowie i profilaktykę nadciśnienia i chorób sercowo-naczyniowych.